Portal Orzeczeń

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 19 czerwca 2024 roku

Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim w III Wydziale Karnym w składzie:

Przewodniczący sędzia Tomasz Olszewski

Protokolant Małgorzata Bednarek

w obecności prokuratora Urszuli Szczepańskiej-Sewerynek

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 11 czerwca 2024r.

sprawy z wniosku pełnomocnika wnioskodawców A. S., A. S. (1), P. S., E. C. (1) i B. G. (1)

w przedmiocie odszkodowania i zadośćuczynienia za szkodę i krzywdę wynikłych z wydania przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. postanowienia z dnia 4 maja 1948r. w sprawie o sygn. akt (...), którego nieważność stwierdził Sąd Okręgowy w Ł. postanowieniem z dnia 24 stycznia 2024r. w sprawie o sygn. akt (...) U..

orzeka

1.  na podstawie art.8 ust. 1 ustawy o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego z dnia 23 lutego 1991r. (tekst jednolity z 21 marca 2024r. Dz. U. z 2024 r. poz. 442) zasądza od Skarbu Państwa – Kasy Sądu Okręgowego w Ł. na rzecz: A. S., A. S. (1), P. S., E. C. (1) i B. G. (1) kwoty po 60.000 (sześćdziesiąt tysięcy) złotych wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się orzeczenia tytułem zadośćuczynienia za krzywdę poniesioną przez Z. S. w związku z jego tymczasowym aresztowaniem związanym z jego działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego w sprawie prowadzonej przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. o sygn. akt (...);

2.  oddala wniosek w pozostałej części;

3.  zasądza od Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawców: A. S., A. S. (1), P. S., E. C. (1) i B. G. (1) kwoty po 240 (dwieście czterdzieści) zł tytułem zwrotu kosztów związanych z ustanowieniem pełnomocnika z wyboru;

4.  ustala, że koszty postępowania ponosi Skarb Państwa.

Sygn. akt III Ko 128/24

UZASADNIENIE

Ustalenia faktyczne.

W dniu 28 marca 1947r. w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 22 lutego 1947r. o amnestii Z. S. dokonał ujawnienia się przed funkcjonariuszem UBP jako uczestnik Konspiracyjnego Wojska Polskiego działający pod pseudonimem (...).

\oświadczenie, k. 52

kwestionariusz osobowy, k. 60\

Z. S. mocą rozkazu wydanego w dniu 11 grudnia 1947r. przez oficera Powiatowego Urzędu (...) został tego samego dnia zatrzymany przez funkcjonariuszy UB, a następnie – na podstawie postanowienia z dnia 13 grudnia 1947r. – tymczasowo aresztowany i osadzony w areszcie śledczym w R. pod zarzutem „usiłowania dokonania napadu rabunkowego z bronią w ręku”.

\dokumenty, k. 31-37\

W dniu 15 grudnia 1947r. zostało wszczęte śledztwo przeciwko Z. S. o czyn polegający na usiłowaniu dokonania napadu rabunkowego z bronią w ręku, którego dokonać miał wraz z M. B..

\akta śledztwa, płyta CD-R\

W dniu 16 lutego 1948r. oficer śledczy PUBP w R. wydał postanowienie o pociągnięciu Z. S. do odpowiedzialności karnej m.in. za przystąpienie do „nielegalnej organizacji (...)”.

\postanowienie, k. 38\

Ostatecznie akt oskarżenia przeciwko Z. S. został skierowany do Wojskowego Sądu Rejonowego w Ł. i obejmował cztery zarzuty, w tym:

- uchylanie się od służby wojskowej (art.118 § 1 KKWP),

- przynależność do nielegalnej organizacji (...) mającej na celu obalenie demokratycznego ustroju państwa (art.86 § 2 KKWP),

- nielegalne posiadanie broni palnej,

- usiłowanie dokonania napadu rabunkowego.

\akt oskarżenia, k. 44-45\

W dniu 21 lutego 1948r. wydano nakaz przyjęcia Z. S. do więzienia w Ł. przy ul. (...).

\nakaz przyjęcia, akta śledztwa – płyta CD-R\

Postanowieniem z dnia 4 maja 1948r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. umorzył wobec Z. S. postepowanie karne o czyny z art.118 § 1 KKWP oraz art.86 § 2 KKWP na podstawie art.4 w zw. z art.2 ustawy o amnestii „pozostawiając dalsze ustępy aktu oskarżenia odnośnie tego oskarżonego”.

\postanowienie, k. 46\

Postanowieniem z dnia 26 maja 1948r. po przeprowadzeniu rozprawy głównej Oficer Śledczy Wojewódzkiego (...) w Ł. umorzył wobec Z. S. postepowanie karne o pozostałe czyny i zwolnił osadzonego z aresztu.

\postanowienie, k. 50\

Nakaz zwolnienia Z. S. został wydany w dniu 28 maja 1948r. tego dnia Z. S. opuścił areszt śledczy w Ł..

\dokument, k. 51\

Z powszechnie dostępnych informacji oraz z akt postępowania prowadzonego przez IPN wiadomo, że warunki pobytowe, sanitarne i żywieniowe panujące ówcześnie w więzieniu Wojewódzkiego (...) w Ł., w szczególności w celach osób izolowanych były skandalicznie złe. Zwłaszcza w okresie jesienno – zimowym panowały tam przejmujące zimno i wilgoć, będące przyczyną zachorowań i zgonów. Przesłuchania podejrzanych były prowadzone przez funkcjonariuszy UB cechujących się brutalnością i agresją, powszechne były przypadki używania przemocy wobec przesłuchiwanych.

\zeznania A. S., B. G., E. C. i A. S., k. 141v-143\

W trakcie pobytu w więzieniu, podczas przesłuchań prowadzonych przez funkcjonariuszy UB był on poddawany opresjom fizycznym, m.in. przypalany papierosami, bity w podeszwy stóp, miał zdzierane paznokcie, wbijany gwóźdź w palec. W związku z pobytem w więzieniu miał blizny na plecach i karku. Tymczasowe aresztowanie Z. S. było dla niego źródłem ogromnej traumy, która trwała jeszcze długi czas po odzyskaniu wolności.

\zeznania A. S., B. G., E. C. i A. S., k. 141v-143\

Ocena dowodów.

Sąd uznał za wiarygodne pod względem ich autentyczności wszystkie dokumenty, w szczególności stanowiące materiał aktowy, przedstawione zarówno przez pełnomocnika wnioskodawców, jak i stanowiące materiał archiwalny IPN.

Za wiarygodne Sąd ocenił relacje osobowych źródeł dowodowych.

Rozważania prawne.

Nie ma wątpliwości, że w niniejszej sprawie zachodzą formalne przesłanki warunkujące co do zasady skuteczność roszczenia, z którym wystąpił pełnomocnik wnioskodawcy. Wobec Z. S. stwierdzono nieważność orzeczenia wydanego przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, w którym został on uznany za sprawcę czynu związanego z jego działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Nie powinna budzić wątpliwości również kwestia legitymacji czynnej do wystąpienia z przedmiotowym roszczeniem przez żonę i dzieci represjonowanego. Wprost wynika ona z art.8 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 23 lutego 1991r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (tekst jednolity: Dz. U. z 2024r., nr 442) zwanej dalej „ustawą lutową”.

Bezsporne jest również, że roszczenie przysługujące bliskim zmarłej osoby represjonowanej jest co do wysokości tożsame z roszczeniem, które przysługiwało zmarłemu, a które w wyniku jego śmierci przeszło na osoby uprawnione.

Co do zasady, zgodnie z art.8 ust. 1 ustawy lutowej, Sąd uznał słuszność żądań zawartych we wniosku inicjującym niniejsze postępowanie jedynie w części dotyczącej zadośćuczynienia za krzywdę, jakiej doświadczył Z. S. w wyniku jego tymczasowego aresztowania w związku z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego.

Zgodnie z powołanym przepisem osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia (…), przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania lub wykonania orzeczenia (…).

Sąd stwierdził, że zadośćuczynienie, o którym mowa, należne jest za okres, w którym Z. S. pozostawał pozbawiony wolności w związku z jego działalnością na rzecz niepodległego Państwa Polskiego, co w okolicznościach niniejszej sprawy nie jest jednoznaczne z całym okresem jego pozbawienia wolności w sprawie o sygn. akt (...) prowadzonej przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł.. Przypomnieć trzeba, że ojciec i mąż wnioskodawców został zatrzymany w dniu 11 grudnia 1947r., a następnie – na podstawie postanowienia z dnia 13 grudnia 1947r. – tymczasowo aresztowany i osadzony w areszcie śledczym w R. pod zarzutem „usiłowania dokonania napadu rabunkowego z bronią w ręku”. W początkowej fazie trwającego postepowania przygotowawczego toczyło się ono przeciwko Z. S. w związku z zarzucanymi mu, dwoma przestępstwami pospolitymi: usiłowaniem dokonania napadu rabunkowego z bronią w ręku oraz nielegalnym posiadaniem broni, a dopiero w dniu 16 lutego 1948r. oficer śledczy (...) w R. – ewidentnie wbrew przepisom ustawy z dnia 22 lutego 1947r. o amnestii (Z. S. zdekonspirował się jako żołnierz KWP w marcu 1947r.) – wydał postanowienie o pociągnięciu Z. S. do odpowiedzialności karnej m.in. za przystąpienie do Konspiracyjnego Wojska Polskiego oraz dezercję. Oznacza to, że dopiero od dnia 16 lutego 1948r. Z. S. pozostawał pozbawiony wolności w związku z jego niepodległościową działalnością, gdyż dopiero od tego dnia postepowanie karne, które było przeciwko niemu wszczęte i prowadzone, objęło swym przedmiotowym zakresem działalność, o której mowa w art.1 ust. 1 ustawy lutowej. Dodać przy tym należy, że w aktach sprawy przedstawionych przez Instytut Pamięci Narodowej brak jest dowodu, który wskazywałby, że zatrzymanie i tymczasowe aresztowanie Z. S. na podstawie początkowych zarzutów, które zostały mu przedstawione w dniu 15 grudnia 1947r. było powiązane z jego działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Brak jest podstaw, by takie powiązanie można było domniemywać.

Jednocześnie Sąd Okręgowy reprezentuje pogląd, zgodnie z którym okres, o którym mowa, zakończył się w dniu 4 maja 1948r., a jego cezurę określa wydanie przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Ł. postanowienia o umorzeniu postepowania przeciwko Z. S. o czyny kwalifikowane z art.118 § 1 (...) i art.86 § 2 (...). W tym bowiem dniu postępowanie przeciwko ojcu i mężowi wnioskodawców zostało zakończone w zakresie czynu związanego z jego działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, jakim niewątpliwie było członkostwo Z. S. w strukturach Konspiracyjnego W. Polskiego. Faktem jest, że Z. S. pozostawał pozbawiony wolności co najmniej do dnia 28 maja 1948r., kiedy to wydano nakaz jego zwolnienia w związku z umorzeniem w dniu 26 maja 1948r. postępowania co do dwóch pozostałych zarzutów, niemniej – jak wspomniano wyżej – zarzuty te nie miały żadnego związku z jego działalnością konspiracyjną, będąc w istocie przestępstwami pospolitymi.

Reasumując Sąd Okręgowy uznał, że okres, za jaki Z. S. przysługiwało zadośćuczynienie za krzywdę wyrządzoną jego pozbawieniem wolności w związku z działalnością na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego zawierał się pomiędzy 16 lutego 1948r. a 4 maja 1948r.

Miarkując wysokość zadośćuczynienia Sąd wziął pod uwagę, prócz wspomnianego okresu jego tymczasowego aresztowania, wynoszącego osiemdziesiąt jeden dni, warunki, w jakich Z. S. przebywał będąc pozbawionym wolności.

Zadośćuczynienie, o którym mowa w art.8 ust.1 ustawy, to rekompensata szkody o charakterze niemajątkowym (krzywdy), której doświadczył ojciec i mąż wnioskodawców na skutek jego aresztowania.

Nie istnieją kryteria, którymi można by standardowo, w każdej sprawie oszacować krzywdę związaną z przymusowym pobytem w warunkach izolacji, bowiem cierpienia ludzkiego nie sposób skategoryzować i zmierzyć przy pomocy jakiegokolwiek algorytmu. Truizmem jest stwierdzenie, że każdy człowiek z osobna inaczej doświadcza, a przez to – odmiennie przeżywa – dyskomfort pozostawania w warunkach przymusowego pozbawienia wolności. Wynika to nie tylko z charakteru miejsca odosobnienia, ale i indywidualnych cech charakteru i osobowości aresztowanego, jego predyspozycji radzenia sobie ze stresem, a także takich indywidualnych cech, jak płeć, wiek, wykształcenie, sposób i tryb życia prowadzony przed aresztowaniem, siła więzi rodzinnych. Są to jedynie przykładowo wymienione kryteria, które powinno się brać pod uwagę przy oszacowaniu wartości zadośćuczynienia. Pomocne wskazówki zawarte zostały w licznych judykatach sądów powszechnych i Sądu Najwyższego.

Oto tezy, stanowiące podstawę utrwalonej linii orzecznictwa w omawianej kwestii.

Dla wykładni pojęcia zadośćuczynienia, miarodajne są przepisy prawa cywilnego materialnego, a zwłaszcza art. 445 § 2 kc, z którego wynika, że zadośćuczynienie winno być „odpowiednie”. O ustaleniu, jaka kwota w konkretnych okolicznościach jest „odpowiednia”, a więc o wysokości należnego zadośćuczynienia pieniężnego, powinien decydować rozmiar doznanej krzywdy, czyli stopień cierpień fizycznych i psychicznych, ich intensywność i czas trwania. Niewymierny w pełni charakter tych okoliczności sprawia, że sąd przy ustalaniu rozmiaru krzywdy ma pewną swobodę, a wysokość zadośćuczynienia należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego (postanowienie Sądu Najwyższego 28 października z 2010r., III KK 207/09: Legalis).

W orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie podkreśla się, że orzeczenia w przedmiocie zasądzenia odszkodowania, w zakresie poniesionej szkody, jak i w zakresie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę zawsze opierać się muszą na czytelnych kryteriach zweryfikowanych potwierdzonymi dowodami oraz zasadami zakreślającymi granice subiektywnego odczucia krzywdy. Użyte w art. 455 § 1 kc pojęcie "sumy odpowiedniej" choć ma charakter niedookreślony, to w orzecznictwie wskazuje się kryteria, którymi należy kierować się przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia. Winno ono mieć charakter kompensacyjny, a więc musi przedstawiać odczuwalną wartość ekonomiczną, nie będącą jednakże wartością nadmierną w stosunku do doznanej krzywdy. Z tego wynika, że "wartość odpowiednia" to wartość utrzymana w granicach odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa. Na wysokość zadośćuczynienia składają się cierpienia pokrzywdzonego - tak fizyczne, jak i psychiczne, których rodzaj, czas trwania i natężenie należy każdorazowo określić w kontekście materiału dowodowego sprawy. Indywidualny charakter zadośćuczynienia przesądza o tym, że ostateczne ustalenia, jaka konkretna kwota jest "odpowiednia", z istoty swej należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego, lecz nie może to być uznanie dowolne. Zawsze musi ono opierać się tak na całokształcie okoliczności sprawy, jak i na czytelnych kryteriach ocennych, rzetelnie wskazanych w treści uzasadnienia (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 5 maja 2008r., II AKa 83/08 Krakowskie Zeszyty Sądowe rok 2008, Nr 12, poz. 68).

Jak to przyjmuje powszechna praktyka sądów, określając wysokość zadośćuczynienia, bierze się pod uwagę nie tylko czas trwania tymczasowego aresztowania, ale także stopień dolegliwości, z jaką wiązało się stosowanie tego najsurowszego środka zapobiegawczego, a więc przykrości i przeżycia natury moralnej z tego wynikające (uczucie przykrości, utrata dobrego imienia) konieczność poddania się rygorom związanym ze stosowaniem aresztowania, jak również ewentualny ostracyzm środowiskowy i nieprzychylne reakcje po zwolnieniu z aresztu. Zarazem należy kwotę zadośćuczynienia oznaczać z umiarem, stosownie do realiów społecznych, jak zamożność mieszkańców, wartość pieniądza itp., by nie pozostało poczucie krzywdy aresztowanego niesłusznie, ale i by orzeczenie nie było sposobem uzyskania nadmiernych korzyści finansowych (wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 9 kwietnia 2008r., II AKa 46/08 Krakowskie Zeszyty Sądowe rok 2008, Nr 6, poz. 48).

Miarkując wysokość zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez Z. S. w związku z jego odosobnieniem sąd brał więc pod uwagę:

- to, że spędził on w więzieniu przeszło osiemdziesiąt dni,

- fakt, że był on pozbawiony wolności w czasach wyjątkowo ponurego okresu stalinizmu, w którym ówczesna władza wykazywała się niebywałą brutalnością i konsekwencją w zwalczaniu wszelkich, najmniejszych przejawów myśli wolnej i niezależnej, co bezsprzecznie wiązało się z ponadprzeciętną obawą o swe życie i zdrowie, oraz nieuchronną perspektywą wydania wyroku skazującego co najmniej na długoletnie więzienie,

- to, że przebywał w izolacji w warunkach skrajnie urągających godności człowieka, w zimnie i wilgoci, bez należytego wyżywienia i opieki medycznej, które to okoliczności stanowiły wyjątkową dolegliwość, silnie godzącą w godność osadzonego,

- fakt, że w okresie jego aresztowania, w trakcie kilkukrotnych przesłuchań był on poddawany opresjom fizycznym i psychicznym,

- to, że w owym czasie Z. S. był mężczyzną młodym i zdrowym, bezdzietnym kawalerem nie posiadającym nikogo na utrzymaniu.

W konsekwencji powyższych ustaleń sąd uznał, że kwotą adekwatną z punktu widzenia wszystkich okoliczności mających znaczenie dla określenia wysokości zadośćuczynienia jest kwota 300.000 zł.

Sąd oddalił żądanie pełnomocnika wnioskodawcy w zakresie zasądzenia odszkodowania uznając, że nie istnieje dowód wskazujący na to, że Z. S. w wyniku wydania lub wykonania orzeczenia, które zostało uznane za nieważne doznał szkody majątkowej.

Z zeznań przesłuchanych świadków wynika, że w momencie jego zatrzymania Z. S. zamieszkiwał z rodzicami, nie wykonywał pracy zarobkowej w związku z jego zatrudnieniem (a tym samym nie zaprzestał otrzymywania z tego tytułu wynagrodzenia w związku z pozbawieniem wolności), a jedynie pracował w gospodarstwie rolnym rodziców. Nie zostało więc dowiedzione, że w okresie jego tymczasowego aresztowania, prócz niewątpliwej krzywdy, doznał on szkody o charakterze majątkowym.